«Η τέχνη του Γκρέκο» - ένα κείμενο του Ζαχαρία Παπαντωνίου

Ο Γκρέκο είναι παροξυστής. Ανήκει στην κατηγορία των καλλιτεχνών που δεν ενεργούν παρά μόνο στον πυρετό και δεν δημιουργούν παρά μόνο αν χαλάσουν. Έλληνας στην Αναγέννηση με μεσαιωνική ψυχολογία έσπασε την κλασική παράδοση που συνταυτίζει την ηρεμία με το ωραίο. Χωρίς την κίνηση, χωρίς τη δύναμη που μετατοπίζει, που καταστρέφει και πλάττει, το ωραίο γι αυτό είναι ανύπαρκτο. Ωραίο θεωρεί το γίγνεσθαι. Το θείο για το Γκρέκο είναι δράμα σχημάτων και χρωμάτων. Οι ουρανοί του είναι συννεφιασμένοι. Οι άγγελοί του παίρνουν γωνιώδεις και συστροφικές κινήσεις. Τα φτερά και τα φορέματά τους δέρνουν τον αιθέρα και τον αγέρα. Τα σύννεφά του δεν ταξιδεύουν. Στέκουν. Χάνουν την ευτυχία τους στο διάστημα, τη συγγένειά τους με τον αχνό και τον καπνό. Ο Γκρέκο δεν τα ανέχεται παρά στερεοποιημένα σε κάτι σαν ύφασμα και σαν μέταλλο, όγκους που κρύβουν το γαλάζιο αιθέρα ή απότομα σχίζονται, για ν αφήσουν διέξοδο σε ουράνια πρόσωπα.

Και το σχήμα του έργου ακολουθεί κι αυτό την όραση του ζωγράφου. Η όρθια στενόμακρη οθόνη είναι εκείνη που προτίμησε ο μυστικιστής, για ν αναπτύξει τη σύνθεσή του σύμφωνα με την κάθετο, την αγαπητή του γραμμή, και με το θρησκευτικό της νόημα. Η Πεντηκοστή, η Σταύρωση, το Βάπτισμα, η Ανάσταση του Μουσείου του Πράντο, η Ανάληψη του Τολέδο, και τα πέντε αυτά έργα του, συνθεμένα στο όρθιο σχήμα, έγιναν στο νόημα της καθέτου. Ανεβαίνουν, Στην Ανάσταση η κάθετος γίνεται πραγματικά όργανο του θριάμβου. Να τον που ανεβαίνει στον αέρα ο θριαμβευτής με το γυμνό του υψωμένο σε άψογη κατακόρυφο, ενώ από κάτω άλλη αντίθετη γραμμή γκρεμίζει στην άβυσσο το αναποδογυρισμένο σώμα του Ρωμαίου φρουρού. Οι ίδιες θρησκευτικές ιδέες δε θα μπορούσαν να εκφρασθούν από τον Τιτσιάνο παρά στη διάσταση του πλάτους.

Δύο είναι οι κόσμοι της ζωγραφικής: η Φλωρεντία κι η Βενετία. Η μια βλέπει τον κόσμο σε περιγράμματα, η άλλη σε χρωματισμένες επιφάνειες. Ο Γκρέκο ανήκει στο δεύτερο κόσμο. Αν δεν υπήρχε, θα τον έφτιανε. Θα ήταν λάθος να τον κρίνουμε με τα μέτρα που εφαρμόζουμε σε όσους οραματίστηκαν και σχεδίασαν κατευθείαν με τη γραμμή, στους μεγάλους διανοητικούς της Φλωρεντίας και της Ρώμης. Το πνεύμα του τον εβίαζε να διαλύσει τις μορφές της Φλωρεντίας και της Ρώμης, ακόμη και τις χρωματικές αξίες των δασκάλων του Βενετσιάνων και να παρουσιάσει κι αυτήν ακόμα τη ζωγραφική του Τιτσιάνο, σαν κάτι σταματημένο, δημιουργώντας απέναντι της το γίγνεσθαι της ζωγραφικής του, τη δυναμική και θερμή τέχνη.

Ο Γκρέκο ανήκει κατ εξοχήν στην κατηγορία των ζωγράφων που σχεδιάζουν με το χρώμα, επειδή η όρασή τους προσλαμβάνει πρώτα αυτό, πριν ιδεί το σχέδιο. Την ομολογία του κολορίστα την έκαμε απαντώντας στην ερώτηση του Παχέκο, αν το κύριο στη ζωγραφική είναι το χρώμα ή το σχέδιο! «Το κύριο είναι το χρώμα», απάντησε.

Την αρχή του τη βλέπουμε πράγματι στα έργα του. Για να ζωγραφίσει το «Διεμερίσαντο τα ιμάτιά μου» στο Εσπόλιο του Τολέδο, συνέλαβεν αμέσως το θέμα σε χρώμα, στη μεγάλη κηλίδα της βύσσινης πορφύρας του Χριστού. Σ αυτή τη χρωματιστή ιδέα οραματίστηκε το «Μαρτύριο» και σα συνέπειές της σχέδιασε τις μορφές. Μα κι όταν βρεθούμε μπροστά στην «Ταφή του κόμητος του Οργκάζ», που είναι καθαυτό ένας άθλος της γραμμής, πάλι το χρώμα είν' εκείνο που μας κρατεί πρώτα απ όλα προσηλωμένους.

Το αριστούργημα τούτο μας εμφανίζεται αμέσως με τους εξαίσιους τεφρούς τόνους της ενδυμασίας του καλόγερου αριστερά και του εφημέριου δεξιά, σα δυο γερούς χρωματιστούς στύλους, που στηρίζουν τη σύνθεση ολόκληρη. Είναι οι τεφροί τόνοι του Γκρέκο. Κανένας δεν τους έφτασε. Βγήκαν ακηλίδωτοι από τη μυστηριώδη παλέτα του και λάμπουν σαν τον ολάργυρον αφρό της στάχτης που κάθεται στο κάρβουνο, όταν δεν τον τάραξε κανένα φύσημα και ακινητεί ώρα πολλή απάνω από τη σβησμένη φωτιά.

Το γνήσια ζωγραφικό που κυριαρχεί στη μεγάλη συμφωνία του Οργκάζ είναι, εκτός από τα λαμπρότατα και πρωτόφαντα μαύρα της ενδυμασίας των Τολεδάνων, οι μελωδίες των τεφρών τόνων. Ξεκινούν από τις δυο μορφές των ιερωμένων κι ανεβαίνουν στα σύννεφα τα κρεμάμενα απάνω από τις εικοσιτέσσερες κεφαλές των εκστατικών ιδαλγών, ώσπου γίνονται χιόνι, μόλις φτάσουν ψηλά στο κορυφαίο σημείο της γκλόριας, στο Χριστό, στην πηγή του φωτός. Μ' αυτά τα λόγια προσπαθώ να δώσω μια ιδέα της συμφωνίας της «Ταφής του Οργκάζ» και να δείξω πώς το έργο, το δίκαια ξακουσμένο για τα σχήματά του είναι κυρίως μια μεγάλη συμφωνία των φαιών, των αργυροκύανων τόνων του Γκρέκο. Ως τη στιγμή εκείνη κανένας απ του δασκάλους του Βενετσάνους δεν είχε βγάλει απ το στοιχείο του χρώματος τέτοιες δυνατότητες.

      Ζαχαρίας Παπαντωνίου

(Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, 1938)