Το τελευταίο τραμ της Αθήνας

Τον Οκτώβριο του 1960, το τελευταίο τραμ της Αθήνας σταμάτησε την κυκλοφορία του. Ο πατέρας μου στις αναμνήσεις του περιγράφει με τον δικό του τρόπο τα αθηναϊκά τραμ όπως ήταν πριν από 100 και πλέον χρόνια, το 1920.

«Εκείνα τα χρόνια η Ιπποκράτους δεν ήταν ασφαλτοστρωμένη και το χειμώνα με τις βροχές γέμιζαν οι γραμμές του τραμ από λάσπες και μπάζα. Τότε έβλεπες να σταματάνε τα βαγόνια το ένα πίσω απ’ τ’ άλλο, περιμένοντας συνεργείο από εργάτες του Δήμου ή της Εταιρείας, για να τις καθαρίσουν και να αποκατασταθεί η συγκοινωνία!... Το πρωί με ξυπνούσε το πρώτο τραμ που ερχόταν από κάτω, κατευθυνόμενο με οχτάρα προς το τέρμα Ιπποκράτους, χτυπώντας ο οδηγός την καμπάνα με το πόδι του «ντιν-νταν», «ντιν-νταν»! Τα βράδυα πολύ με συγκινούσαν τα τρία φώτα που είχαν τα τραμ μπροστά. Τα έβλεπες από μακριά που ερχόντουσαν και φάνταζαν σαν κάτι ζωντανό.

»Είχαμε τότε πολλά τραμ στην Αθήνα, από τον αριθμό 1 ως το 16. Τα περισσότερα είχαν αφετηρία την Ομόνοια. Η πλατεία Ομονοίας δεν ήταν τότε όπως σήμερα. Είχε σχήμα κύκλου βέβαια, αλλά με φοίνικες στολισμένη και με γραμμές στρωμένη γύρω γύρω, για να περνούν τα τραμ. Εκεί ήταν σταματημένα και αμάξια, ανοιχτά ή μόνιππα, περιμένοντας κανέναν επιβάτη. Λίγο πιο μέσα ήσαν καθισμένοι και οι γραφικοί λούστροι με τα κασελάκια τους.

»Το τραμ το 1 πήγαινε στο Φάληρο και ξεκίναγε από την Ακαδημία. Το 2 από την Ομόνοια, την οδό Σταδίου, την πλατεία Συντάγματος και τερμάτιζε στο Ζάππειο. Το 3 Ομόνοια-Πατήσια, μέχρι την αλυσίδα. Το 4 Ομόνοια-Ρουφ, στα καζάνια του αεριόφωτος (το γκάζι που λέγαν). Εκεί ήταν τότε ολόκληρη συνοικία από κακόφημα σπίτια. Το 5 Ομόνοια-Σταθμός Λαρίσσης. Εκεί κοντά στο τέρμα της οδού Θ. Δεληγιάννη, που έφτανε και το τραμ, έγινε αργότερα το κέντρο «Μικρό Ζάππειο», στο οποίο νεότατοι τότε τραγούδησαν οι αξέχαστοι καλλιτέχνες του μελοδράματος Αντώνιος Δελένδας και Γιάννης Βουλαλάς. Το 6 Ομόνοια-Αχαρνών, μέχρι την Αγίου Μελετίου. Το 7 Ομόνοια-Αμπελόκηποι. Είχε μάλιστα στο πλάι κι απάνω μια επιγραφή με κεφαλαία γράμματα, που έγραφε: ΟΜΟΝΟΙΑ-ΑΡΕΤΑΙΕΙΟΝ-ΑΜΠΕΛΟΚΗΠΟΙ. Το 8 Ομόνοια-Σεπόλια μέχρι τον Άγιο Μελέτη. Το 9 Ομόνοια-Πετράλωνα. Το 10 έκανε μεγάλη διαδρομή. Ξεκινούσε από το τέρμα Ιπποκράτους, έφτανε στην οδόν Ακαδημίας και συνέχιζε Πανεπιστημίου, πλατεία Συντάγματος, οδός Μητροπόλεως, Ντέκα, Μοναστηράκι, οδός Ερμού, Άγιοι Ασώματοι, Θερμοπυλών, Μεγάλου Αλεξάνδρου, Ιερά Οδός, Βοτανικός Κήπος και συνέχεια μέχρι τον Άγιο Σάββα που ήταν και το τέρμα του. Το 11 είχε κι αυτό μεγάλη διαδρομή. Ξεκινώντας από το τέρμα Ιπποκράτους, έφτανε στην Λεωφόρο Πανεπιστημίου (τώρα Ελευθερίου Βενιζέλου) και συνέχιζε Ιωάννου Πεσμαζόγλου, Σοφοκλέους, Πειραιώς, Κολωνού, [...] Το 12 Ομόνοια, Σύνταγμα, Ζάππειον, Στάδιο, Παγκράτι. Το 13 ξεκινούσε από την οδόν Πατησίων, και από την Λεωφόρο Αλεξάνδρας τερμάτιζε στους Αμπελοκήπους. Το 14 από Πανεπιστημίου, Χαριλάου Τρικούπη, Διδότου, Μεταξά, Πλατεία Εξαρχείων, Σπυρίδωνος Τρικούπη μέχρι την Λεωφόρο Αλεξάνδρας. Το 15 από το Μοναστηράκι στο Μαράσλειο. Το 16 έκανε τον γύρο της Ακροπόλεως από την οδόν Διονυσίου Αρεοπαγίτου και τερμάτιζε στο Θησείον» [...]

           Χριστόδουλος Οικονομόπουλος (1973)

Πηγές για τις φωτογραφίες:

- https://www.tanea.gr/
- https://www.sansimera.gr/
- https://ypodomes.com/