Τίτλος πρωτοτύπου: Σκότωσε ό,τι αγαπάς
Είδος έργου: Μυθιστόρημα
Επιμέλεια: Αλέκα Πλακονούρη
Εκδόσεις: Καστανιώτης
Έτος έκδοσης: 2009
Μερικές σκέψεις με αφορμή το Σκότωσε ό,τι αγαπάς του Αλέξη Σταμάτη
**Γράφει ο «Καλοπροαίρετος»
Ο Σταμάτης είναι ένας από πολλούς σύγχρονους έλληνες στυλίστες - μιλάμε προσώρας για μυθιστορήματα. Προσθετέοι η Τριανταφύλλου, η Ζατέλλη, η Μπουραζοπούλου, ο Ζουργός και κάμποσοι νεότεροι.
Στυλ· ύφος· αυτό είναι το παν, το στόρι είναι δευτερεύον, και οι ήρωες τριτεύον: βγάλε από τον Τουργκένιεφ, την Ώστεν, τον Τζέιμς -είτε τον Χένρυ είτε τον Τζόις-, τον Μυριβήλη ακόμα, το στυλ, και θα πρέπει να στερεώσεις οδοντογλυφίδες στα βλέφαρα για να μη σε πάρει ο ύπνος.
Και από στυλ ο Σταμάτης έχει καντάρια.
Στις μέρες μας, η συγγραφή μυθιστορήματος έχει μπει σε καλούπια. Δεν μιλώ για μεμονωμένα τιπς των καθιερωμένων συγγραφέων, τέτοια υπάρχουν από πάντα. Μιλώ για μονογραφίες, για πολυσέλιδα βιβλία-τσελεμεντέδες.
Η μεθοδολογία συγγραφής, υπό την επικεφαλίδα «δημιουργική γραφή», αποτελεί αντικείμενο πολυήμερων σεμιναρίων και εργαστηρίων, από την ύλη των οποίων δεν λείπουν οι ασκήσεις. Ασκήσεις, πώς το λένε, ντριλλς. Πώς εξοικειώνεσαι και εμπεδώνεις την ηλεκτρομαγνητική επαγωγή; Λύνοντας ασκήσεις· όχι βλέποντας τη λύση πριν παιδέψεις το πρόβλημα όσο μπορείς: λύνοντας, και όπου φτάσεις. Ε, το ίδιο συμβαίνει και στη συγγραφή.
Και πώς οι ήρωες και το στόρι έπονται του στυλ; Μήπως επιχειρούμε να χτίσουμε σπίτι ξεκινώντας από τα κεραμίδια; Μήπως πάμε να φορέσουμε το γιλέκο πάνω από το σακάκι;
Ποσώς.
Το αίτημα είναι ότι η συγγραφή είναι εργασία, και ως τέτοια απαιτεί συστηματική, επαγγελματική -από πλευράς αφιερούμενων χρόνου και ενέργειας- ενασχόληση.
Έρευνα. Μελέτη. Συγγραφή. Ανάγνωση. Διόρθωση. Υποτίθεται ότι με την αδιάκοπη επανάληψη των πέντε αυτών σταδίων αποκτά κάποιος στυλ, ύφος γραφής, διακριτό, ιδανικά μονοσήμαντο.
Το σκεπτικό είναι ότι, αν έχεις αποκρυσταλλώσει στυλ, το στόρι θα γεννηθεί, εξελιχθεί, ανατραπεί μία ή περισσότερες φορές (ιστορία, ακόμα και σε μέγεθος μπονσάι, χωρίς ανατροπή είναι πιο αδιάφορη και από κατάλογο με ψώνια) και ολοκληρωθεί από μόνο του· όσο για τους ήρωες, θα γεννήσουν τον εαυτό τους, θα προκύψουν κι αυτοί μόνοι τους, όπως ο Πήγασος ξεπήδησε από τον λαιμό της Μέδουσας όταν ο Περσέας της έκοψε το κεφάλι.
Δεν είναι σημερινή η θεωρία ότι, σε κάποιο χρονικό σημείο της συγγραφής, οι ήρωες αρχίζουν ν' αυτονομούνται, να δρουν και ν' αλληλεπιδρούν, να κάνουν του κεφαλιού τους, και να ολοκληρώνουν μόνοι τους το έργο, ανεξάρτητα από τη βούληση του συγγραφέα, περιορίζοντας τον τελευταίο σε ρόλο έκθαμβου παρατηρητή και απλού καθ' υπαγόρευση γραφέα.
Η κεντρική ιδέα όπως την αντιλαμβάνομαι εγώ: δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα όπως ταλέντο στην τέχνη· ο αυτοφυής Τιτσιάνο ή Μπετόβεν ή Πραξιτέλης ή Ντίκενς, που καταπλέει από το απομονωμένο νησί του, υποσκελίζει αέρα όλους τους ομοτέχνους του και φτάνει ανίδρωτος στην κορυφή του Παρνασσού, απλώς δεν υφίσταται.
Από το ευφυολόγημα του Φώκνερ, ότι η συγγραφή είναι 99% ταλέντο, 99% πειθαρχία και 99% δουλειά, κρατώ τα δύο τελευταία.
Ευνοϊκές συνθήκες (οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον) και συγκυρίες (δάσκαλος / μέντορας / πυγμαλίων, ευκαιρίες), ναι, υπάρχουν· χάρισμα, ναι, να το συζητήσουμε· κλίση, ναι, επίσης. Αυτά όμως συντέμνουν ή ομαλύνουν τον δρόμο, δεν τον καταργούν· το μοναχικό, επίμονο και επίπονο στρατοκόπημα δεν υπάρχει τρόπος να αποφευχθεί.
Ταλέντο, με την έννοια ότι ξεφυτρώνει μέσα από τα μαρούλια ο δεύτερος Χεμινγουέι και ξεφουρνίζει το νέο Για ποιον χτυπά η καμπάνα, όχι, δεν υπάρχει· τουλάχιστον όχι χωρίς να μελετήσει και, κυρίως, χωρίς να γράψει, να σκίσει και να ξαναγράψει εξυπαρχής την ίδια παράγραφο εκατό φορές, και χωρίς να μπαινοβγάλει στο ίδιο σημείο μιαν άνω τελεία είκοσι φορές, μέχρι τελικά ν' αποφασίσει την πλήρη αναδιατύπωση των δέκα αποπάνω και των δέκα αποκάτω αράδων, σε μια στικτική ακολουθία που δεν περιλαμβάνει άνω τελεία.
Έχω ένα φθέγμα: Ταλέντο ίσον χάρισμα συν σκυλίσια δουλειά, και συχνά μόνο το δεύτερο χωρίς το πρώτο.
H συγγραφή διδάσκεται· ναι, διδάσκεται, όπως η μαγειρική - δεν μίλησα τυχαία πιο πάνω για ρετσέτες και για τσελεμεντέδες. Η ψευδαίσθηση ότι έχω ταλέντο, άρα ξέρω να γράφω και δεν έχω τίποτα να μάθω, μέχρι και επιβλαβής μπορεί ν' αποδειχθεί, αν με οδηγήσει στην πλάνη ότι δεν υπάρχει ανάγκη να επιδιώξω να βελτιωθώ διαμέσου συγκεκριμένων, μονότονων, αλλά αποτελεσματικών μεθόδων.
Ενόψει αυτού του εξορθολογισμού και τυποποίησης της συγγραφής, αναμενόμενο ήταν να βγουν και σχήματα αποτύπωσης και παρακολούθησης της πορείας της.
Έβλεπα κάποια σχετικά εργαλεία· λίγο διαφέρουν στην πολυπλοκότητα από τα διαγράμματα των μεθόδων χρονοπρογραμματισμού έργων PERT και CPM.
Έβλεπα και κάποιους τυφλοσούρτες, εννοώ, σχήματα οργάνωσης και παρακολούθησης της ημερήσιας προόδου του λογοτεχνήματος - γιατί είπαμε, η συγγραφή είναι δουλειά πλήρους απασχόλησης· τα roadmap planners των διευθυντικών στελεχών των πολυεθνικών, λιτότερη γραμμογράφηση και αδρότερη ανάλυση έχουν.
Φυσικά, όσοι οι συντάκτες αυτών των εργαλείων και τυφλοσουρτών, τόσες και οι μορφές τους.
(Προσωπικά, το πιο ενδιαφέρον που έχω δει είναι ένα ημερολόγιο που εκ πρώτης όψεως έμοιαζε... με κάτοψη αρχαίου αμφιθεάτρου ή με σύστημα πολικών συντεταγμένων χωρίς το βορειοδυτικό τεταρτημόριο· εκ δευτέρας, μου φάνηκε εξαιρετικά λειτουργικό και παραστατικό.)
Αυτά τα σχήματα είναι άριστα για αυτοέλεγχο - αν τα συμπληρώνεις με ειλικρίνεια. Θέλω να πω, αν τη σπατάλη χρόνου σε κουτουρού ιστοπεριήγηση, κοινώς χαζοσερφάρισμα, την πιστώνεις στην παράμετρο «Έρευνα», κανείς δεν πρόκειται να σε ελέγξει, δεν έχεις να λογοδοτήσεις κάπου παρεκτός στον εαυτό σου· αν θέλεις να αυτοεξαπατάσαι ότι με αυτό τον τρόπο δουλεύεις πάνω στο βιβλίο σου, είσαι ελεύθερος να το κάνεις.
Μέχρι και λογισμικά έχουν αναπτυχθεί, που βοηθούν τον επίδοξο συγγραφέα κατά την κατάστρωση του έργου του· σχεδόν το συγγράφουν για λογαριασμό του.
Αλλά λέγαμε για τον Σταμάτη και το βιβλίο του. Τι σχέση έχει με όλα τα παραπάνω;
Το Σκότωσε ό,τι αγαπάς δεν είναι μόνο ένα γερό σύγχρονο μυθιστόρημα, εννοώ, γραμμένο με τον σύγχρονο τρόπο γραφής· δεν είναι μόνο ένα υφολογικό υπόδειγμα· είναι μια σπουδή στη δημιουργική γραφή, ένα, όχι απλώς εγχειρίδιο, αλλά εντατικό σεμινάριο ή και εργαστήριο επ' αυτής - άλλωστε κάπως έτσι είναι η δομή και η μορφή του βιβλίου, αρχής γενομένης από τον ίδιο τον τίτλο, που είναι μια βασική οδηγία, δεν την αναλύω εδώ μη σποϊλεριάσω.
Σημαντικό: τόσην ώρα λέμε για μυθιστορήματα. Το συγκεκριμένο έχει μεταφερθεί και στο θέατρο.
Ευλόγως, αν και το στόρι και οι ήρωες είναι οι ίδιοι, η σχέση του μυθιστορήματος με το θεατρικό Σκότωσε ό,τι αγαπάς είναι χαλαρή, αν όχι υποτυπώδης.
Αναμενόμενο: άλλοι οι κανόνες και οι κώδικες της μιας μορφής γραπτού λόγου, άλλοι του άλλου. Μολαταύτα, η εξοικείωση, η κατοχή των κανόνων και κωδίκων της μιας, και η προϋπηρεσία στην πρακτική εφαρμογή τους, βλέπε συγγραφή, βοηθούν στη γρηγορότερη αφομοίωση και κατάκτηση των αντίστοιχων της άλλης, που έτσι κι αλλιώς, καταγραμμένοι και τυποποιημένοι είναι κι αυτοί.
Έχει γράψει και άλλα θεατρικά ο Σταμάτης. Παλαιότερα είχε εκδώσει και ποίηση. Έχει συγγράψει και κινηματογραφικά σενάρια· δεν με εκπλήσσει, έχει σπουδάσει (και) σινεμά, το προσπερνώ.
Και έστω ότι στο Σκότωσε ό,τι αγαπάς, το πεζό ή το θεατρικό, αδιάφορο, διαβλέπει κάποιος μουσικοσυνθέτης μια δυνητική όπερα. Τι χρειάζεται τότε; Λιμπρέτο, παναπεί θεατρικό μεν, αλλά με πρόσθετους, ιδιοταγείς κανόνες. Και ποιος θα ήταν τότε ο καταλληλότερος για να το συγγράψει; Ακριβώς, ο ίδιος ο συγγραφέας εκατέρου. Αν μπορείς να προσαρμόσεις το μυθιστόρημά σου σε θεατρικό, μπορείς και σε λιμπρέτο για όπερα: μαθαίνεις και ακολουθείς τους κανόνες και τους κώδικες, ακολουθείς τα ίδια πέντε βήματα, έρευνα - μελέτη κ.ο.κ., και αυτό είναι. Η διαφορά ότι το θεατρικό γράφεται πάντα πριν την -τυχόν- ανάρρησή του στη σκηνή, ενώ το λιμπρέτο γράφεται, ολόκληρο ή μέρη του, είτε πριν, είτε παράλληλα με, είτε μετά τη μουσική, μικρή σημασία έχει.
Είπαμε: η τεχνική συγγραφής, και ενιαία για όλα τα είδη γραπτού λόγου είναι, και λεπτομερώς αποτυπωμένη είναι, και διδάσκεται· το στυλ διαμορφώνεται και καλλιεργείται.
Ποιος θα μπερδέψει το σινεμά του Βούλγαρη με του Κούνδουρου; Ποιος δεν θα ξεχωρίσει από τις πρώτες σελίδες ότι αυτό είναι Καραγάτσης και εκείνο Τερζάκης;
Έργα εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους, παρότι βασίζονται στις ίδιες τεχνικές και δραματουργικές αρχές· και άμεσα αποδόσιμα στον δημιουργό.
Αυτό είναι στυλ.
Ο συγγραφέας, στην ουσία, ερανιστής είναι: μελετά παλαιότερους και σύγχρονούς του συγγραφείς, διαβάζει ποικίλες συγγραφικές θεωρίες -ενίοτε αντικρουόμενες μεταξύ τους-, επιλέγει όσα ταιριάζουν στη νοοτροπία του, τα χωνεύει, και τα προσαρμόζει αναλόγως, προσθέτοντας συν τω χρόνω όλο και περισσότερες δικές του τεχνικές και μανιέρες, σ' ένα αενάως διαμορφούμενο και εξελισσόμενο προσωπικό στυλ.
Αενάως, μάλιστα· αλίμονο αν ο Αγγελόπουλος της «Αναπαράστασης» του 1970 ήταν ίδιος με τον Αγγελόπουλο του «Βλέμματος του Οδυσσέα» του 1985· αλίμονο αν ο Κουμανταρέας, από το 1967 και Το αρμένισμα μέχρι το 1997 και το Η μυρωδιά τους με κάνει να κλαίω, δεν είχε κάνει, όχι βήματα, κβαντικά άλματα προόδου.
Ωραίος ο Σταμάτης. Τον συνιστώ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου