Χάρτης της Χίου από το Liber insularum (1415-1418)
Γεννάδειος Βιβλιοθήκη
Για τον Buondelmonti και την εποχή του
Το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα και το πρώτο μισό του 15ου αποτελεί μια σημαντική περίοδο για τη διάδοση του ουμανισμού, ο οποίος ευνοήθηκε από πολλούς παράγοντες. Ανάμεσα σε αυτούς είναι η μετανάστευση πολλών ανθρώπων των γραμμάτων από το Βυζάντιο προς την Ιταλία, η δημιουργία πανεπιστημίων, σχολών και ακαδημιών, η δράση διαφόρων μαικήνων, η μεταφορά χειρογράφων από την Ανατολή προς τη Δύση, κτλ. Η ελληνική γλώσσα που μέχρι τότε ήταν προνόμιο ελαχίστων, τώρα αρχίζει να βρίσκει τους δικούς της θεράποντες. Υπάρχουν καθηγητές, μεταφραστές και σχολιαστές ελληνικών κειμένων. Ενώ προηγουμένως ήταν εξαιρετικά δύσκολο να βρεθούν χειρόγραφα, τώρα υπάρχει μια μεγάλη παραγωγή –που πρόκειται σύντομα να γίνει πολύ μεγαλύτερη–, καθιστώντας τη γνώση της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας προσβάσιμη σε περισσότερους μελετητές.
Ο Φλωρεντινός ιερέας Cristoforo Buondelmonti ήταν παιδί αυτής της πρώτης περιόδου του ουμανισμού. Στη μόρφωσή του πρέπει να έπαιξαν ιδιαίτερο ρόλο ο καρδινάλιος Orsini και ο γνωστός βιβλιόφιλος Niccolò Niccoli (1364-1437), οι οποίοι του μετέδωσαν το πάθος για την εύρεση και την αγορά χειρογράφων, τόσο χαρακτηριστική στους ουμανιστές αυτής της περιόδου. Η οικογένειά του είχε ήδη κάποια σχέση με την Ελλάδα και από πολύ νέος ανέπτυξε το ενδιαφέρον για το ταξίδι σ’ αυτήν. Σε πολύ νεαρή ηλικία εγκατέλειψε την πατρίδα του και το 1406 εγκαταστάθηκε μόνιμα στη Ρόδο. Ανάμεσα στα έτη 1415 και 1418, έχοντας ως βάση του τη Ρόδο έκανε μια σειρά από ταξίδια στα νησιά του Ιονίου, του Αιγαίου και παράκτιες περιοχές της Ελλάδας και της Μικράς Ασίας, και έγραψε για αυτά το
Descriptio Cretae και το
Liber insularum Archipelagi. Το τελευταίο αυτό βιβλίο το αφιέρωσε στον μέντορά του τον καρδινάλιο Orsini. Οι σκοποί του ταξιδιού ήταν η αναζήτηση χειρογράφων και η αγάπη του Buondelmonti για την Ελλάδα. Πρόκειται, σύμφωνα με τους ερευνητές, για τον πρώτο Ευρωπαίο που ταξίδεψε κατ’ αποκλειστικότητα στον ελληνικό χώρο.
Το Liber insularum
Μέσα σε αυτό το βιβλίο περιγράφονται τα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου, δίνονται πληροφορίες για την ονομασία τους, ιστορικά και μυθολογικά στοιχεία για το καθένα, στοιχεία για τις πόλεις, τα χωριά, τα λιμάνια και την ύπαιθρο, και πληροφορίες για την καθημερινή ζωή των κατοίκων. Υπάρχει πολύ υλικό επίσης από μελέτες αρχαίων και νεώτερων συγγραφέων. Στις πηγές του περιλαμβάνονται ο Πτολεμαίος, ο Πλίνιος, ο Τίτος Λίβιος, ο Βαλέριος Μάξιμος, ο Βιργίλιος, ο Οβίδιος, ο Ισίδωρος από την Καστίλη, ο Επιφάνιος, ο Βαρλαάμ από την Σεμινάρα, κ.ά. Οι περιγραφές και οι πληροφορίες του Buondelmonti δεν έχουν την ίδια έκταση και την ίδια αξιοπιστία για το κάθε νησί και γεννάται το ερώτημα κατά πόσον μπόρεσε πράγματι να τα επισκεφθεί όλα ή κατά πόσον είχε το χρόνο να παραμείνει τόσο πολύ σε κάθε ένα από αυτά, σε μια εποχή δύσκολη λόγω των πολέμων και των πειρατικών επιδρομών που γίνονταν. Στην περίπτωση, όμως, της νήσου Χίου που εξετάζουμε εδώ, είναι σχεδόν βέβαιο ότι πράγματι επισκέφθηκε το νησί και περιηγήθηκε σε αυτό απ’ άκρη σ’ άκρη.
Στο κείμενο για τη Χίο υπάρχουν σε γενικές γραμμές πληροφορίες τριών ειδών: στοιχεία σχετικά με την ονομασία του νησιού, ιστορικομυθολογικά στοιχεία, και πληροφορίες για τη γεωγραφία του τόπου και για τη ζωή των κατοίκων. Συχνά τα στοιχεία αυτά αλληλοκαλύπτονται και το ύφος αποκτά κάποια γλαφυρότητα, που αρμόζει περισσότερο σε έναν λαογράφο παρά σε έναν ιστορικό ή σε έναν γεωγράφο, είναι όμως σύμφωνο με τα δεδομένα της εποχής του, κατά την οποία η ιστοριογραφία έκανε στην προαναγεννησιακή Ευρώπη τα πρώτα της βήματα και ήταν ένα από τα ζητούμενα της σημαντικής εποχής που ερχόταν.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΛΑΤΙΝΙΚΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
Μετά από αυτά επισκεπτόμαστε την Χίο, την οποία ο Πλίνιος αποκαλεί Syrisior και Assanso. Μετά ονομάστηκε Χίος, επειδή στη συριακή γλώσσα [η λέξη] χίος ερμηνεύεται στα λατινικά ως μαστίχα. Βρίσκεται λοιπόν στο Αιγαίο, στα 4000 βήματα από τη Μικρά Ασία και είναι η περίμετρός της 124 μίλια. Ονομάζεται λοιπόν χίος στα ελληνικά, praegnans στα λατινικά, είτε από το κίων ‘κολώνα’ είτε από το κύων ‘σκύλος’.
Σ’ αυτήν η Υψιπύλη, η κόρη του Θόαντα, έστειλε τον πατέρα της επειδή φοβήθηκε μήπως τον σκοτώσουν οι Λήμνιες. Σ’ αυτό ακόμα το νησί, όπως παραδίδει η Οβίδιος, αφού σκότωσε ο Θησέας τον Μινώταυρο και διέφυγε από την Κρήτη παίρνοντας μαζί του τις δυο κόρες του βασιλιά Μίνωα, την Αριάδνη ανάξια εγκατέλειψε και την Φαίδρα ένωσε μαζί του με τα δεσμά του γάμου.
... Protinus Aegides rapta Minoide Chion
Vela dedit comitemque suam crudelis in illo
Litore destituit. Desertae et multa querenti
Amplexus et opem tulit Liber: utque perenni
Sidere clara foret, sumptam de fronte coronam
Inmisit caelo: tenues volat illa per auras.
(Απόσπασμα από τις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου, όπως το παραδίδει ο Buondelmonti στο βιβλίο του)
[Η Χίος] εκτείνεται από βορρά προς νότο και διαιρείται σε δύο μέρη. Από αυτά το πρώτο, αυτό που βλέπει προς το βορρά ονομάζεται στα ελληνικά Πάνω Μεριά και στα λατινικά ερμηνεύεται pars suprema· το δεύτερο [αυτό που βλέπει στο νότο] ονομάζεται στα ελληνικά Κάτω Μεριά και στα λατινικά pars infima.
Το πρώτο από αυτά [τα μέρη] βρίσκεται πάνω σε τραχιά βουνά κι είναι γεμάτο από πεύκα και πλατάνια. Από τα βουνά ρέουν πηγές ανάμεσα σε σκιερές κοιλάδες και ποταμοί ψυχρότατοι χύνονται στη θάλασσα, μέσα στους οποίους αλέθουν μύλοι. Εδώ κι εκεί λοιπόν διακρίνονται πολλά φρούρια και πόλεις σε λόφους και πεδιάδες, όπως η Βολισσός, με άριστη πεδιάδα, η Περπαρέα, η Αγία Ελένη, ο Μενάλεως, οι Βίκοι, ο Πύθων και τα Καρδάμυλα· όλα αυτά σχηματίζουν έναν κύκλο. Κι ακόμη στην Πάνω Μεριά υπάρχει ο Άγιος Άγγελος και ο [Άγιος] Ηλίας, και κάποτε υπήρχε μια πόλη με τη λεγόμενη αγροικία του Ομήρου, στην οποία βρίσκεται ο τάφος του Ομήρου του βάρδου, κατεστραμμένος από την πολύ μεγάλη παλαιότητα. Όμως δε βρίσκω τίποτα να έχει ειπωθεί γι’ αυτό από κάποιον συγγραφέα που να παρέχει κάποια βεβαιότητα. Ας το αφήσουμε λοιπόν να το εξετάσουν οι μεταγενέστεροι.
Προς τον βορρά υπάρχει και η πλούσια πηγή Nao, όπου απειλητικά ακρωτήρια υψώνονται στον ουρανό. Κι όχι μακριά από αυτά είναι το εξαιρετικό λιμάνι των Καρδάμυλων, με πεδιάδα και ποταμό. Και μετά φτάνουμε στο Δελφίνι, άλλο ένα λιμάνι με πύργο και ποτάμι. Λίγα μίλια μετά από αυτό [είναι] η πόλη της Χίου με ένα ασφαλέστατο λιμάνι, υψωμένο από τους Γενουάτες, που κάποτε άκμασε για πολύν καιρό ασφαλέστατη πάνω σε ακαταμάχητο βουνό, στους πρόποδες του οποίου δίκαια επαινούμε την Κορονάτα, τόπο των ερημιτών. Για ποιον λοιπόν λόγο εγκατέλειψαν οι κάτοικοι την πατρίδα τους κι έχτισαν κοντά στη θάλασσα αυτή τη μεγαλοπρεπή πόλη, δεν το γνωρίζω. Όπου κι από τις δυο μεριές της φαίνονται ευφορότατοι κάμποι με αμπέλια και με καρπούς κάθε είδους.
Πάνω στα βουνά φαίνεται το μοναστήρι της Νέας Μονής, στο οποίο υπάρχει μια εκκλησία τόσο θαυμάσιας κατασκευής που δεν είμαι ικανός να πω περισσότερα, και στο οποίο μέχρι σήμερα μένουν συνεχώς περισσότεροι από τριάντα καλόγεροι στην υπηρεσία του Θεού. Εκεί επίσης υπάρχει και μια στέρνα φτιαγμένη με θαυμάσια τέχνη. Σ’ αυτό το μοναστήρια όλοι οι οδοιπόροι φιλοξενούνται δωρεάν. Εκεί προς το βορρά υπάρχει η εκκλησία Κορονάτα της Μαρίας της Παρθένου, αφιερωμένης προς όλα τα έθνη. Σε απόσταση ενός μιλίου υπάρχει ο Άγιος Νικόλαος, με μια όμορφη εκκλησία, δενδρώνα και ωραία πηγή. Από αυτόν τον τόπο σε δύο μίλια είναι το El Dragolio, με ένα ωραίο σπίτι, έναν πανέμορφο δενδρώνα, μια πηγή και ωραιότατα κτήματα. Από εδώ ένα μίλι πιο πέρα ο Άγιος Ιωάννης, με έναν καλά φυτεμένο δενδρώνα, με πύργο και μια πηγή που αναβλύζει δροσερότατο νερό.
Τώρα θα μιλήσουμε για την Κάτω Μεριά, όπου από το νότιο τμήμα προς τα δυτικά [φύονται] τα δέντρα σχίνοι σε χαμηλούς λόφους. Τη μαστίχα οι κάτοικοι μαζεύουν το καλοκαίρι αφού σαρώσουν επιμελώς το έδαφος και, το πιο αξιοθαύμαστο, στην Πάνω Μεριά δεν βρίσκονται τέτοια δέντρα.
[Συνεχίζοντας να προχωρούμε] φτάνουμε στον Άγιο Γεώργιο Συκούσης, από τον οποίο τρέχουν προς τα κάτω άφθονες πηγές κι ευθύς αμέσως ένα ποτάμι μέσα από μία ευφορότατη πεδιάδα κατεβαίνει στη θάλασσα. Εκεί ακριβώς στα δεξιά του βουνού αναγνωρίσαμε το μεγάλο κάστρο Λευκόβορα, όπου βρίσκεται τεράστιος αριθμός από πέρδικες. Στη συνέχεια επιθυμήσαμε να φτάσουμε στην Καλαμωτή με την πεδιάδα, από όπου είδαμε τη μεγάλη πεδιάδα της μαστίχας και χαιρετήσαμε από μακριά τον βράχο (σκόπελο) τον ονομαζόμενο Καλόγηρο. Είδαμε κατόπιν το Πυργί, πόλη πάνω σε πεδιάδα, μετά την Αγία Αναστασία και [κατόπιν] θαυμάσαμε το λιμάνι Μιστά και τον πύργο [του]. Από αυτά σε λίγο χρόνο φτάσαμε με ασφάλεια στην ομώνυμη πεδιάδα και πόλη.
Και πέρα προς τη δύση είδαμε το λιμάνι της Ελάτας ανάμεσα σε δύο σκοπέλους και τον όρμο της Λιτιμένης, με την πεδιάδα και το ποτάμι [της].
