Ανθολογία πορτογαλικής ποίησης

****Αναδημοσίευση από http://www.printa-roes.gr

Η Ανθολογία πορτογαλικής ποίησης δεν περιλαµβάνει µόνο µερικά από τα πιο σηµαντικά ποιήµατα του πολύ αγαπητού στην Ελλάδα Fernando Pessoa και άλλων, σχεδόν εξίσου σπουδαίων της πορτογαλικής λογοτεχνίας, αλλά επίσης παρουσιάζει και Πορτογάλους ποιητές λιγότερο γνωστούς ή ακόµη και σχεδόν άγνωστους. Οι τελευταίοι δεν είναι οπωσδήποτε ήσσονες, απλώς δεν ευνοήθηκαν και πολύ από την εποχή τους.

Το καθαρά πορτογαλικό συναίσθηµα της saudade, του καηµού, της θλίψης και της απελπισίας, είναι η πηγή που έκανε να αναβλύσει στον κόσµο περισσότερη ποίηση από οποιαδήποτε άλλη πηγή έµπνευσης. Έτσι είναι οι Πορτογάλοι, ανάµεσα στην απελπισία και την αντιµετώπιση της πραγµατικότητας, ανάµεσα στο φόβο και το πείσµα να προχωρήσουν σε άγνωστες κατευθύνσεις.

Τα ποιήµατα τούτης της ανθολογίας κινούνται κυρίως γύρω απ’ αυτό τον άξονα: προσεγγίζουν τις αµφιβολίες του ατόµου που διερωτάται σχετικά µε την απρόσωπη συλλογική ζωή, τον πόνο, την αιωνιότητα του παρόντος και τη νοσταλγία.

Περισσότερα στην ιστοσελίδα: http://www.printa-roes.gr/oldsite/k9.html
Το ίδιο έργο και στο βιβλιοπωλείο "Πρωτοπορία": http://www.protoporia.gr/anthologia-portogalikis-poiisis-p-307070.html

Λεξικό αρχαιοελληνικό-ισπανικό

Κλασικό στο είδος του λεξικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας από έναν σημαντικό Ισπανό φιλόλογο.
Μπορείτε να το δείτε και να το κατεβάσετε εδώ.

Ο Πετράρχης, ο Ουμανισμός και τα ελληνικά γράμματα στον Μεσαίωνα

Ο Πετράρχης (Francesco Petrarca, 1304-1374), ήταν Ιταλός λόγιος, ποιητής και ένας από τους πρώτους ουμανιστές που προανήγγειλαν με το έργο τους την Αναγέννηση.

Ως ουμανιστής, υπήρξε ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο για να εκφράσει το πνεύμα της διανοητικής απελευθέρωσης από τους μεσαιωνικούς θεσμούς και υπερασπίστηκε τα studia humanitatis, μια πολύπλευρη και ολοκληρωμένη διάπλαση του ανθρώπου σε όλους τους τομείς της πνευματικής δραστηριότητας, με βάση τις κλασικές ελληνικές και λατινικές πηγές. Και δεν υπερασπίστηκε μόνο θεωρητικά τις κλασικές σπουδές, αλλά έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο στην αναβίωση της μελέτης της γραμματείας των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων κλασικών στην πράξη. Πρόκειται για τομή στη σκέψη του ανθρώπου του Μεσαίωνα, με την οποία επηρέασε πολλές γενιές συγγραφέων και διανοητών, ακόμη και πολύ μετά από την εποχή του.

Με την ουμανιστική του αυτή αντίληψη προσπάθησε και πέτυχε σε μεγάλο βαθμό να εναρμονίσει τη μελέτη των κλασικών συγγραφέων με τον Χριστιανισμό, συμβάλλοντας αποφασιστικά στην αρχή μιας νέας περιόδου, που θα οδηγήσει στην Αναγέννηση. Η προσωπικότητά του στον τομέα αυτόν ξεπερνάει τους τοπικισμούς και αναδεικνύει τη μόρφωση ως πρώτιστο αγαθό, που αφήνει πίσω κάθε είδους σύνορο και μιλάει για λογαριασμό όλων των ανθρώπων.

Στο πρόσωπό του συγκεντρώνονται τα χαρακτηριστικά ενός ακούραστου μελετητή, συγγραφέα, βιβλιόφιλου και κριτικού κειμένων, ενός από τους λίγους ανθρώπους της εποχής του που αφιερώθηκαν ουσιαστικά στην έρευνα. Ο Πετράρχης μελέτησε και επεξεργάστηκε τα έργα του Βιργίλιου, του Κικέρωνα, του Τίτου Λίβιου και του Ιερού Αυγουστίνου, απελευθερώνοντάς τα από αρκετά λάθη που οφείλονταν σε κακούς αντιγραφείς ή σε λογοκρισία. Κι όχι μόνο το κριτικό του πνεύμα, αλλά και το ίδιο του το προσωπικό έργο ήταν βαθιά επηρεασμένα από τις μελέτες και τις γνώσεις του. Στην ακτινοβολία που ασκούσε στους συγχρόνους του συνέβαλαν κατά πολύ οι ποιητικές του αρετές, που τον ανέδειξαν ως τον μεγαλύτερο ποιητή του καιρού του, αλλά και η ποιότητά του ως άνθρωπος.

Ως ποιητής, άφησε ένα σημαντικότατο έργο στην ιταλική γλώσσα, το Canzoniere, μια συλλογή από ερωτικά κυρίως ποιήματα, γραμμένα τα περισσότερα με τη μορφή του σονέτου και αφιερωμένα στη μεγάλη του αγάπη, τη Λάουρα. Ο Πετράρχης τελειοποίησε σε τέτοιο βαθμό τα σονέτα του ώστε πολλοί ερευνητές να τα θεωρούν αξεπέραστα μέχρι και σήμερα.

Η συλλογή του αυτή επηρέασε όλη τη μετέπειτα λυρική ποίηση για τουλάχιστον τρεις αιώνες , δημιουργώντας το πνεύμα του Πετραρχισμού, δηλαδή την προσπάθεια μίμησης του τρόπου σύνθεσης και έκφρασης του Πετράρχη. Κατά την Αναγέννηση τα σονέτα του αποτέλεσαν αντικείμενο ανυπόκριτου θαυμασμού, αλλά και μίμησης, και η χρήση τους επεκτάθηκε σιγά-σιγά σε όλες τις λογοτεχνικά καλλιεργημένες ευρωπαϊκές γλώσσες. Μέσα σε αυτό το πνεύμα του Πετραρχισμού κινήθηκαν ποιητές όπως ο Ισπανός Garcilaso de la Vega, οι Άγγλοι William Shakespeare και Edmund Spenser, κ.ά.

Ο Πετράρχης ήταν γιος συμβολαιογράφου από το Αρέτσο, οπαδού της παράταξης των Γιβελίνων. Λόγω του γεγονότος αυτού ο πατέρας του εξορίστηκε από την πόλη του όταν σε αυτήν επικράτησαν οι Γουέλφοι και έτσι ο Πετράρχης αναγκάστηκε να περάσει τα παιδικά του χρόνια κοντά στη Φλωρεντία. Αργότερα η οικογένεια έφυγε για την Πίζα και για τη Μασσαλία και τελικά το 1312 έφτασε στην Αβινιόν, σημαντικό διοικητικό και πολιτιστικό κέντρο, αλλά και έδρα της παπικής εκκλησίας. Έτσι τα πρώιμα νεανικά χρόνια του Πετράρχη πέρασαν στην Προβηγκία, όπου πήρε τις πρώτες του εγκύκλιες σπουδές και είχε μια πρώτη επαφή με την ποίηση των τροβαδούρων.

Ο πατέρας του είχε –όπως ήταν φυσικό για την εποχή εκείνη– τη φιλοδοξία να δει τον γιο του να τον αντικαθιστά κάποτε στο επάγγελμά του, γι’ αυτό και το 1316 τον έστειλε στο Μονπελιέ για να σπουδάσει τη νομική επιστήμη. Ο Πετράρχης προσπάθησε να ακολουθήσει τις σπουδές αυτές και κατά το 1320 με 1323 μετακόμισε μαζί με τον αδελφό του στην Μπολώνια, έδρα την εποχή εκείνη της νομικής επιστήμης. Παρ’ όλα αυτά, δεν ήταν λάτρης της νομικής· ήταν περισσότερο λόγιος και άνθρωπος των γραμμάτων. Σύμφωνα μάλιστα με πολλούς μελετητές, επιδόθηκαν οι δύο νέοι περισσότερο σε εξωφοιτητικές δραστηριότητες παρά στις σπουδές τους. Πάντως το 1326, μετά το θάνατο του πατέρα τους, ο Πετράρχης επέστρεψε στην Προβηγκία και ενδύθηκε το εκκλησιαστικό σχήμα, το οποίο θα μπορούσε να του εξασφαλίσει υψηλότερα εισοδήματα, ενώ παράλληλα επιδόθηκε ολοκληρωτικά στην ποίηση. Είναι κατά πολλούς ο πρώτος Ευρωπαίος διανοούμενος που έκανε την ποίηση επάγγελμα, ανοίγοντας με αυτόν τον τρόπο έναν δρόμο στο ξεπέρασμα της μεσαιωνικής αντίληψης ότι οι διάφορες λειτουργίες δεν μπορούν να διαχωρίζονται και συμβάλλοντας στη δημιουργία της σύγχρονης πνευματικής αντίληψης για το θέμα αυτό.

Στις 6 Απριλίου του 1327 ο Πετράρχης είχε τη συνάντηση που έμελλε να παίξει καθοριστικό ρόλο στη ζωή και το έργο του: είδε τη Λάουρα για πρώτη φορά στην εκκλησία της Αβινιόν. Πολύ λίγα γνωρίζουμε γι’ αυτήν, καθώς οι πηγές που αναφέρονται στην ταυτότητά της είναι συγκεχυμένες. Κάποιοι θεώρησαν ότι ήταν πλάσμα της φαντασίας του ποιητή, όμως το πιο πιθανό είναι πως επρόκειτο για μια παντρεμένη γυναίκα, με την οποία συνέδεε τον Πετράρχη μια όχι στενή σχέση, αλλά μια βαθιά φιλία και ένας πλατωνικός έρωτας εκ μέρους του ποιητή, ένας έρωτας όμως τόσο βαθύς ώστε να του αφιερωθεί ο ποιητής ολοκληρωτικά και στη ζωή αλλά και στο έργο του.

Ο Πετράρχης ήταν άνθρωπος πολυταξιδεμένος και με διαρκείς ανησυχίες και πνευματικές αναζητήσεις. Ήδη από την εποχή που γνώρισε τη Λάουρα ζούσε μια κοσμική ζωή με πολλά ταξίδια που περιλάμβαναν και διπλωματικές αποστολές, ενώ περνούσε σε τακτά χρονικά διαστήματα περιόδους αυτοσυγκέντρωσης, αφιερωμένος στον στοχασμό και τη λογοτεχνία. Το πρώτο του μεγάλο ταξίδι έγινε στη Γαλλία, όπου επισκέφτηκε το Παρίσι, τη Γάνδη, τη Λιέγη και την Κολωνία, γνωρίζοντας αρκετούς λογίους και βρίσκοντας την ευκαιρία να αντιγράψει χειρόγραφα κλασικών συγγραφέων. Λίγο καιρό αργότερα πραγματοποίησε το πρώτο του ταξίδι στη Ρώμη, όπου του έκαναν τεράστια εντύπωση τα αρχαία ερείπια της πόλης.

Εν τω μεταξύ, η φήμη του ως ποιητή αυξανόταν ολοένα, ειδικά μετά την έκδοση του έπους του Africa, με αποτέλεσμα να διακηρύσσεται από πολλούς πως κανείς δεν άξιζε περισσότερο το δάφνινο στεφάνι από αυτόν. Η θεσμική πλέον και όχι μόνο τυπική αξία της λογοτεχνίας αναγνωρίζεται στο πρόσωπό του και τελικά λαμβάνει δύο προσκλήσεις για να στεφθεί ποιητής, η μία από το Παρίσι και η άλλη από το βασίλειο της Νάπολης. Αποδεχόμενος την τελευταία πρόσκληση, ταξίδεψε το 1341 στη Ρώμη όπου στέφθηκε ποιητής στο Καπιτώλιο. Μετά τη στέψη του στη Ρώμη η ζωή του άλλαξε πολύ, θεωρήθηκε ποιητής μεγάλης κλίμακας και δεχόταν προσκλήσεις από ευγενείς και πρίγκιπες της εποχής του.

Η εξοχική του κατοικία –το ερημητήριό του– κτίστηκε περίπου εκείνη την εποχή, όταν ο Πετράρχης ήλπιζε να ασχοληθεί με ηρεμία με την ποίηση και την πολιτική. Ωστόσο, τα επόμενα δυο χρόνια έφεραν δυστυχίες: η Λάουρα πέθανε από την πανώλη στις 6 Απριλίου 1348, και την ακολούθησαν πολλοί άλλοι στενοί φίλοι του. Το γεγονός αυτό άλλαξε εσωτερικά τον Πετράρχη: άρχισε να σκέφτεται την περίπτωση να αφιερωθεί σε περισσότερες σπουδές, καθώς επίσης και την εγκατάλειψη των εγκοσμίων και τον Θεό. Μάλιστα στα επόμενα χρόνια οι τάσεις του αυτές ενισχύθηκαν και από το γεγονός ότι ο αδελφός του Γκεράρντο μπήκε σε μοναστήρι. Αυτό προκάλεσε στον Πετράρχη μια βαθιά θρησκευτική κρίση. Από αυτή την πνευματική κατάσταση γεννήθηκε το βιβλίο του Secretum (1347-1353), ένα είδος εσωτερικού οδοιπορικού, σε μορφή διαλόγου ανάμεσα στον ίδιο τον ποιητή και τον Άγιο Αυγουστίνο. Η αναζήτηση αυτή συνεχίστηκε και με τα βιβλία του De vita solitaria (1346-1356) και De otio religioso (1346-1356).

Παρ’ όλα αυτά, το ανήσυχο πνεύμα του υπερίσχυε. Συνέχισε να επισκέπτεται διάφορους τόπους, ενώ κατά καιρούς επέστρεφε στο ερημητήριό του στη Βωκλύζ, κοντά στην Αβινιόν . Το 1350 μετέβη για προσκύνημα στη Ρώμη, περνώντας και από τη Φλωρεντία, όπου απέκτησε στενή φιλία με το Βοκκάκιο. Ο τελευταίος τον θαύμαζε πολύ από τότε που απέκτησε επαφή με το έργο του και ο Πετράρχης τού έδινε συμβουλές πάνω σε φιλολογικά θέματα, αλλά και την ηθική του υποστήριξη.

Το 1342 ο Πετράρχης είχε την ευκαιρία να πάρει κάποια μαθήματα ελληνικών στην Αβινιόν από τον Βαρλαάμ, λόγιο, θεολόγο και μαθηματικό από την Σεμινάρα της Καλαβρίας, ο οποίος είχε φθάσει στην παπική έδρα της Αβινιόν το 1339 ως αντιπρόσωπος της ελληνικής αποστολής που είχε σκοπό να λάβει μέρος στις διαπραγματεύσεις για την ένωση των δύο Εκκλησιών. Αλλά ο Βαρλαάμ, αν και σημαντικός θεολόγος, που θεωρείτο μάλιστα αυθεντία, εκτός από τα θέματα της θεολογίας, και σε θέματα λογικής, δεν είχε μεγάλες ικανότητες ως δάσκαλος. Τα μαθήματά του δεν φαίνεται ότι άφησαν ευχαριστημένο τον Πετράρχη, ο οποίος τότε είχε πολύ μεγάλη ανάγκη να διαβάσει τον Όμηρο. Όμως το 1359 παρουσιάστηκε για τον Πετράρχη μια δεύτερη ευκαιρία να διαβάσει τον επικό ποιητή, όταν συνάντησε τυχαία στην Πάδουα τον Λεόντιο Πιλάτο από την Καλαβρία, που διέθετε μεγάλη ελληνική μόρφωση και ήταν επιπλέον και ο ίδιος μαθητής του Βαρλαάμ. Εκείνη περίπου την εποχή θεωρείται ότι συζήτησε με τον Βοκκάκιο την πιθανότητα να αποκτήσει μια μετάφραση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας δια χειρός Πιλάτου. Κατείχε ήδη ένα χειρόγραφο από τον Όμηρο και ένα απόσπασμα του Πλάτωνα, ενώ είχε διαβάσει την Ιλιάδα από τη μετάφραση του Βοκάκιου στη λαϊκή λατινική.

Όλα αυτά τα χρόνια, διατηρούσε και ενδυνάμωνε τη φιλία του με το Βοκκάκιο, που θα αποδεικνυόταν μιας από τις πιο σημαντικές σχέσεις στην ιστορία του ουμανισμού. Το τέλος αυτής της τόσο σημαντικής πορείας ήρθε στις 18 Ιουλίου 1374, όταν ο Πετράρχης βρέθηκε νεκρός ανάμεσα στα βιβλία και έγγραφα της βιβλιοθήκης της κατοικίας του.

Ο Πετράρχης θεωρείται, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, ιδρυτής του Ουμανισμού και της Αναγέννησης στην Ιταλία. Ήταν ο πρώτος που δημιούργησε συλλογές βιβλίων σε βιβλιοθήκες, συγκέντρωνε και διατηρούσε χειρόγραφα, αντιγράφοντας ιδιοχείρως όσα δεν μπορούσε να αγοράσει, ενώ ταυτόχρονα είχε μισθωμένους αντιγραφείς και προέτρεπε τους συγχρόνους του στη συλλογή αρχαίων εγγράφων και στη μελέτη της κλασικής ελληνικής και ρωμαϊκής λογοτεχνίας.

Από όλα τα έργα όμως του Πετράρχη, εκείνο το οποίο του χάρισε μέσα στους αιώνες την ποιητική αθανασία, ήταν όπως είπαμε και παραπάνω, το Canzoniere. Τα περισσότερα από τα ποιήματα της συλλογής αυτής μιλούν για τον έρωτα, δεν λείπουν όμως και αυτά που αναφέρονται σε πολιτικά ή θρησκευτικά προβλήματα της εποχής.

Το Canzoniere αποτελείται από 366 έργα. Από αυτά 317 είναι σονέτα, 29 τραγούδια, 9 εξάστιχα, 7 μπαλάντες και 4 μαδριγάλια . Πρόκειται για την ιστορία ενός βασανισμένου έρωτα χωρίς ανταπόκριση, γεμάτου από ψυχολογικό πόνο και πάθος , ένα μυστικό ημερολόγιο μιας αναζήτησης ερωτικής και συγχρόνως μυστικιστικής, μέσα σε μια κατάσταση διαρκούς έντασης. Και είναι σε αυτό το έργο που φαίνεται ο εξαίρετος λυρισμός του, η μεγαλύτερη δύναμη του ποιητή.

Ο Μανουήλ Χρυσολωράς και η μετάφραση

 

Ο ρόλος του Μανουήλ Χρυσολωρά στη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων στη Δύση

Ο Μανουήλ Χρυσολωράς (π.1350 - 1415) άφησε ένα ανεξίτηλο στίγμα στη Δύση ως παιδαγωγός, ουμανιστής και λόγιος. Καταγόμενος από γνωστή και αριστοκρατική οικογένεια της Κωνσταντινούπολης, γνώρισε πολύ νωρίς στη ζωή του την κοινωνική καταξίωση, έλαβε σημαντική μόρφωση και έχαιρε της εμπιστοσύνης και της εκτίμησης του Βυζαντινού αυτοκράτορα. Μαθητής του Δημητρίου Κυδώνη, είχε ήδη αποκτήσει τη φήμη του επιτυχημένου δασκάλου στην Κωνσταντινούπολη όταν ταξίδεψε το 1394 ή το 1395 στην Ιταλία, και συγκεκριμένα στη Βενετία, ως επικεφαλής μιας αντιπροσωπείας που είχε σταλεί από τον Μανουήλ Β’ Παλαιολόγο προκειμένου να ζητηθεί βοήθεια εναντίον των Τούρκων. Μαζί του και ο δάσκαλός του Δημήτριος Κυδώνης.

Όσο ο Χρυσολωράς βρισκόταν στην Ιταλία, ο καγκελάριος Coluccio Salutati, σημαντικός ουμανιστής ο ίδιος, του πρόσφερε το 1396 την έδρα των ελληνικών στη Φλωρεντία. Οι επιστολές του Ιταλού ουμανιστή προς τον Κυδώνη, τον Χρυσολωρά και τον Scarperia, με τις οποίες ανακοίνωνε και στους τρεις την βαθιά του επιθυμία να επανέλθει ο Χρυσολωράς ως δάσκαλος, ήταν ιδιαίτερα θερμές κι αποκάλυπταν την τεράστια σημασία που είχε την εποχή εκείνη η γνωριμία με τους Έλληνες κλασικούς και η ανάγκη να υπάρξει ένας δάσκαλος που θα μετέδιδε την αρχαία ελληνική γνώση. Έμοιαζε σαν να περίμενε ολόκληρη η πόλη τον ερχομό του.

Τελικά στη Φλωρεντία ο Χρυσολωράς πέρασε τρία γεμάτα χρόνια, από το 1397 ως το 1400, μέσα στα οποία μπόρεσε να διδάξει με μεγάλη επιτυχία τα ελληνικά, να συγγράψει τη γραμματική του και να δημιουργήσει έναν ενθουσιασμό για την ελληνική κουλτούρα. Οι ελπίδες που δημιουργήθηκαν από τον ερχομό του δεν διαψεύσθηκαν. Υπήρξε από την αρχή των μαθημάτων, αλλά και αργότερα καθώς τα μαθήματα προχωρούσαν, μεγάλη προσέλευση μαθητών και συρροή επαίνων προς τον Έλληνα δάσκαλο. Ανάμεσα στους μαθητές του ήταν ο Leonardo Bruni, ο Umberto Decembrio, ο Ambrogio Traversari, ο Giannozzo Manetti, ο Carlo Marsuppini, ο Palla Strozzi, ο Pier Paolo Vergerio. Πολλοί από αυτούς έγιναν άριστοι γνώστες της ελληνικής γλώσσας και άλλοι, εμπνευσμένοι από τα μαθήματα που πήραν από τον Έλληνα δάσκαλο, ασχολήθηκαν με τη μετάφραση αρχαίων ελληνικών κειμένων.

Είναι αναμφισβήτητο ότι ο Χρυσολωράς σηματοδότησε ένα νέο σημείο εκκίνησης για τη διδασκαλία των ελληνικών στη Δύση, επισκιάζοντας τους προηγούμενους δασκάλους που είχαν προηγηθεί νωρίτερα κατά τον 14ο αιώνα. Τα ελληνικά γνώρισαν μια περίοδο μεγάλης άνθισης και δημιουργήθηκε μια πλειάδα δασκάλων, μεταφραστών και σχολιαστών των αρχαίων κειμένων.

Ο τρόπος διδασκαλίας του Χρυσολωρά και οι απόψεις του για τη μετάφραση

Η διδασκαλία του Χρυσολωρά πέτυχε εκεί που είχαν αποτύχει ή είχαν μερική επιτυχία οι προσπάθειες των προηγούμενων δασκάλων. Το πρόγραμμα σπουδών του Χρυσολωρά ήταν σφιχτό και συστηματικό, και τον βοηθούσε σε αυτό η πολύ καλή για τα δεδομένα της εποχής γνώση των λατινικών που είχε ο ίδιος. Συγκεκριμένα, χώριζε τη διδασκαλία του σε δύο θεματικές ενότητες που αντιστοιχούσαν σε δύο χρονικές φάσεις. Στην πρώτη ενότητα δίδασκε λεξιλόγιο και γραμματική, με τη βοήθεια και του βιβλίου που είχε ετοιμάσει ο ίδιος, δηλαδή του πασίγνωστου έργου για την εκμάθηση της γλώσσας που είναι γνωστό ως Ερωτήματα. Κατόπιν, όταν πια η γνώση που είχαν αποκτήσει για τη γλώσσα οι μαθητές του είχε φτάσει σε επίπεδα τέτοια που έκρινε ότι μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τις απαιτήσεις ενός αρχαίου ελληνικού κειμένου, τότε τους ενθάρρυνε να το μεταφράσουν στα λατινικά. Κατά τη διάρκεια αυτής της δεύτερης φάσης, συνέχιζε τα μαθήματα γραμματικής και λεξιλογίου, ώστε τελικά η εκμάθηση της γλώσσας εναλλασσόταν με μεταφράσεις, ώστε ο κάθε μαθητής να έχει τη δυνατότητα να εξασκείται σε αυτό που μάθαινε. Μπορούμε τελικά να πούμε ότι ο απώτατος σκοπός της διδασκαλίας ήταν η μετάφραση, δίνοντας έτσι μια χειροπιαστή απάντηση στο αίτημα των ουμανιστών της εποχής για καλύτερη γνωριμία με τα ελληνικά γράμματα και εν τέλει για την ανάπτυξη των ελληνικών σπουδών. Ο ίδιος ο Χρυσολωράς μετέφρασε τον Τίμωνα και τον Χάροντα του Λουκιανού και προκάλεσε τη μετάφραση της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου.

Η μέθοδος του Χρυσολωρά αποσκοπούσε στην επαφή και έτσι στην καλύτερη γνωριμία των μαθητών του με τα κλασικά κείμενα, πράγμα που φαίνεται στο σημείο του θεωρητικού δοκιμίου του Leonardo Bruni De interpetatione recta στο οποίο συστήνει τη γνώση της λογοτεχνίας ως ένα από τα πολεμοφόδια ενός καλού μεταφραστή.

Σύμφωνα με τον Cammelli, η μέθοδος του Χρυσολωρά για τη μετάφραση συνίστατο κατ’ αρχάς στην κατά λέξη μετάφραση, η οποία χρησιμοποιούνταν όμως μόνο για διδακτικούς σκοπούς. Ο ίδιος ο Χρυσολωράς ήταν αντίθετος σε μια τέτοιου είδους μετάφραση, για την οποία θεωρούσε ότι θυσίαζαν την ελληνική και τη λατινική γλώσσα και παρήγαν κείμενα ανάξια λόγου.

Για να αποφύγει αυτόν τον κίνδυνο ο Χρυσολωράς δημιούργησε μια δική του θεωρία. Τον ενδιέφερε να είναι μεν το λατινικό κείμενο πιστό στο ελληνικό, αλλά παράλληλα να σέβεται και τις ανάγκες του λατινικού λόγου και να ανταποκρίνεται σε ένα υψηλό αισθητικό κριτήριο. Παράλληλα καταδίκαζε και τις μεταφράσεις που πήγαιναν στην άλλη άκρη, δηλαδή που ήταν ουσιαστικά πρόσχημα για τη δημιουργία ενός κομψού και γλαφυρού λατινικού κειμένου. Έτσι λοιπόν απέρριπτε και την κατά λέξη μετάφραση, αλλά και την κατά νόημα, και επιδίωκε μια μέση και ισορροπημένη λύση. Οι μαθητές του όφειλαν να σέβονται τη σκέψη του συγγραφέα και να παραμένουν πιστοί, όσο αυτό ήταν δυνατόν, στη μορφή και το λεξιλόγιο του πρωτότυπου κειμένου. Οι αλλαγές θα γίνονταν δεκτές μόνο όταν επιβάλλονταν από τις ιδιαιτερότητες της κάθε γλώσσας.

Σε σχέση με τον συγγραφέα του πρωτότυπου κειμένου είναι, κατά τον Χρυσολωρά, απαραίτητη όχι μόνο η διείσδυση στη σκέψη του, αλλά και η γνώση του ίδιου του έργου του. Αυτό θα το πετύχει ο μεταφραστής, αφ’ ενός με το να εξασφαλίσει τη συνάφεια ανάμεσα στο πρωτότυπο κείμενο και τη μετάφραση και αφ’ ετέρου με τη χρήση των κατάλληλων εκφραστικών μέσων ώστε να κάνει κτήμα του το πνεύμα του κειμένου και να το μεταφέρει «αναγεννημένο και ακέραιο», όπως αναφέρει ο Cammelli, στον αναγνώστη. Ο ίδιος ο Χρυσολωράς έδωσε το όνομα σε αυτή του τη μέθοδο, αποκαλώντας την ‘transferre ad sententiam’, δηλαδή «μετάβαση στη σκέψη». Αυτό, κατά την άποψή μας, δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί παρά μόνο με την πλήρη γνώση του έργου του συγγραφέα, η οποία θα πρέπει να συνυπάρχει με μια όσο το δυνατόν πληρέστερη προσέγγιση στη σκέψη του.

Ποίημα - Προσπάθησες να έρθεις

Προσπάθησες να έρθεις
μέσα από δρόμους σκοτεινούς ή φωτεινούς,
από λιμάνια και μονοπάτια της γης και των άστρων,
από τον αιθέρα, αλλά και τα αρώματα των λουλουδιών,
μέσα απ’ τη γη, ταξιδεμένη με τον άνεμο,
από τους αναστεναγμούς της άνοιξης και τα τρεμουλιάσματα του χειμώνα.
Από παντού προσπάθησες να έρθεις,
σταματημό δεν είχες, ερχόσουν, ερχόσουν,
τα μέλη σου έγιναν βαριά ενώ ερχόσουν,
σαν να πύκνωνε ολοένα ο αέρας που σε περιέβαλε
και να μεταμορφωνόταν αργά αργά σε μέλι.
Μα κάποτε ήρθες
και τότε μόλις σε είδα κουρασμένη και χαμογελαστή
κατάλαβα
πως ήσουν ήδη εδώ.

(2019)

Ο Μπόρχες για την ποίηση

"...Θεωρώ τον εαυτό μου κυρίως αναγνώστη. Όπως γνωρίζετε, έχω τολμήσει την περιπέτεια της γραφής,αλλά πιστεύω πως αυτά που έχω διαβάσει είναι πολύ πιο σημαντικά απ' αυτά που έχω γράψει. Γιατί κάποιος διαβάζει αυτά που του αρέσουν- ωστόσο γράφει όχι αυτά που θα ήθελε να γράψει, αλλά αυτά που είναι ικανός να γράψει.
Η μνήμη μου με πηγαίνει πίσω σ΄ένα συγκεκριμένο βράδι κάπου εξήντα χρόνια πριν, στη βιβλιοθήκη του πατέρα μου στο Μπουένος Άιρες. Τον βλέπω, βλέπω το φως του γκαζιού, μπορώ να βάλω το χέρι μου πάνω στα ράφια [...] Πηγαίνω πίσω σ' εκείνο το αρχαίο πια νοτιοαμερικανικό βράδι, και βλέπω τον πατέρα μου. Τον βλέπω αυτή τη στιγμή και ακούω τη φωνή του να λέει λέξεις που δεν καταλάβαινα, όμως τις ένιωθα.
Οι λέξεις αυτές προέρχονταν από τον Κeats, από την "Ωδή σ' ένα αηδόνι" [...]
Οι στίχοι που θυμάμαι είναι αυτοί που έρχονται τώρα σε σας:

Thou wast not born for death, immortal Bird!
No hungry generations tread thee down;
Τhe voice I hear this passing night was heard
In ancient days by emperor and clown:
Perhaps the self-same song that found a path
Through the sad heart of Ruth, when, sick for home,
She stood in tears amid the alien corn.

Νόμιζα πως ήξερα τα πάντα γα τις λέξεις, τα πάντα για τη γλώσσα (όταν είναι κανείς παιδί, νιώθει πως ξέρει πολλά πράγματα), όμως οι λέξεις αυτές ήρθαν σε μένα ως αποκάλυψη. Φυσικά, δεν τις καταλάβαινα. Πώς θα μπορούσα να καταλάβω αυτούς τους στίχους για τα πουλιά -για τα ζώα- που κατά κάποιον τρόπο είναι αιώνια, έξω από τον χρόνο, γιατί ζουν στο παρόν; Είμαστε θνητοί γιατί ζούμε στο παρελθόν και στο μέλλον -γιατί θυμόμαστε μια εποχή που δεν υπήρχαμε, και προβλέπουμε μιαν εποχή που θα είμαστε νεκροί. Οι στίχοι αυτοί ήρθαν σε μένα διαμέσου της μουσικής τους. Πίστευα ότι η γλώσσα ήταν ένας τρόπος να λέει κανείς πράγματα, να εκφράζει παράπονα , να δηλώνει ότι είναι ευχαριστημένος ή λυπημένος, και ούτω καθεξής. Όμως όταν άκουσα αυτούς τους στίχους (και τους ακούω, κατά κάποιον τρόπο, συνεχώς από τότε), κατάλαβα ότι η γλώσσα μπορούσε να είναι και μουσική και πάθος. Κι έτσι μου αποκαλύφθηκε η ποίηση..."

(Μπόρχες, Χόρχε Λουίς, Η Τέχνη του στίχου. Μετ. Μαρία Τόμπρου. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2001.)

Φερνάντο Πεσσόα - Ένα μικρό αφιέρωμα

Στη μελαγχολική και πανέμορφη Λισαβώνα, την πόλη που πατάει σε ένα λαμπρό παρελθόν, κάποτε θαλασσοκράτειρα, τώρα μονάχη με θέα στον Ατλαντικό, τραγουδώντας στους ήχους του fado και ζώντας με τη νοσταλγία της, εκεί λοιπόν γεννήθηκε ο Πεσσόα (1888-1935), ο ποιητής με τα πολλά πρόσωπα, ο ποιητής που μοιράζει το έργο του ανάμεσα σε πολλούς φανταστικούς ποιητές, ο καθένας με τη δική του κοσμοθεωρία και προσωπικότητα.

Ο ποιητής έγραψε πράγματι έργα χρησιμοποιώντας ψευδώνυμα: Αλμπέρτο Καέιρο, Άλβαρο ντε Κάμπος, Ρικάρντο Ρέις. Και κάτω από κάθε ψευδώνυμο υπάρχει μια αλλιώτικη πλευρά της ποιήσής του που εκφράζει την ποικιλία συναισθημάτων που αισθανόταν να υπάρχει μέσα του.

Ο Πεσσόα ήταν συνεργάτης της περίφημης επιθεώρησης Ορφέας, περιοδικής έκδοσης του μοντερνιστικού κινήματος στη χώρα του, στο οποίο υπήρξε βασικός θεωρητικός και του προσέδωσε ευρωπαϊκή διάσταση.

Μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του ποιητή ήταν ο Αλμπέρτο Καέιρο (Alberto Caeiro). Το πιο κοντινό στη φύση από όλα τα alter ego του, υπήρξε ο υμνητής της απλότητας. Προσπάθησε να αποδώσει τη φύση έτσι όπως είναι, με απλή γλώσσα και ζωντανές εικόνες, και της έδωσε πρωταρχική θέση στη σκέψη του, πάνω από την εγκεφαλική θεώρηση του κόσμου που έχουν πολλοί ποιητές της εποχής.

Κι εντούτοις ο Καέιρο ήταν ο λιγότερο παραδοσιακός στο στυλ από όλους τους άλλους Πεσσόα. Προσπάθησε και κατάφερε να απελευθερώσει την ποίησή του από κάθε ρητορικό και μετρικό στολίδι, αποκτώντας έτσι μια πρωτοτυπία σε στυλ αξιοσημείωτη:

XXXVI
Κι υπάρχουν ποιητές που είναι καλλιτέχνες
Και δουλεύουν πάνω στους στίχους τους
Όπως ένας ξυλουργός πάνω στην τάβλα του.

Τι λυπηρό να μην ξέρεις ν’ ανθίσεις!
Να πρέπει να βάζεις στίχο πάνω σε στίχο, όπως αυτός που χτίζει ένα τοίχο
Και να βλέπεις αν είναι εντάξει, και να τον γκρεμίζεις αν δεν είναι!...
Όταν το μόνο καλλιτεχνικό οικοδόμημα είναι η Γη ολάκερη
Που ποικίλλει κι είναι πάντα εντάξει κι είναι πάντα η ίδια.

Το σκέφτομαι, όχι όπως κάποιος που σκέφτεται, αλλά όπως κάποιος που ανασαίνει,
Και κοιτάζω τα λουλούδια και χαμογελώ...
Δεν ξέρω αν αυτά με καταλαβαίνουν
Ούτε αν τα καταλαβαίνω εγώ,
Ξέρω όμως πως η αλήθεια είναι μέσα τους και μέσα μου
Και μέσα στην κοινή μας θεότητα
Να αφηνόμαστε να πηγαίνουμε και να ζούμε απ’ τη Γη
Και να προσφέρουμε στο χώμα μεσ’ απ’ τις ευχαριστημένες εποχές
Και να αφήνουμε τον άνεμο να τραγουδά για ν’ αποκοιμηθούμε
Και να μην έχουμε όνειρα στον ύπνο το δικό μας.

Από τη συλλογή Ο Φύλακας των Κοπαδιών (O Guardador de Rebanhos)

Σημείο θραύσης

Μέσα στο ήσυχο σκοτάδι ο Χόσκινς κινήθηκε.
«Ματ», είπε.
Σηκώθηκε απ’ την καρέκλα του και διέσχισε την καμπίνα. Προσπέρασε αυτά που ήταν στο τραπέζι, άνοιξε ένα συρτάρι κάτω απ’ το ντουλάπι κι έβγαλε μια ατσάλινη μετροταινία. Από ένα ράφι με βιβλία έπιασε ένα βαρύ τόμο. Κάθησε στην άκρη του καναπέ με το βιβλίο στα γόνατα και το φυλλομέτρησε, ανοίγοντάς το τελικά σε μια σελίδα με φυσικές μετρήσεις. Κοίταξε το πάτωμα, τη μαύρη κουρτίνα, πίσω το μοναδικό τοίχο που είχε απομείνει. Μουρμούρισε, άφησε το βιβλίο, και κουβάλησε το μέτρο του ως τον ατσάλινο τοίχο. Εκεί στερέωσε τη μια άκρη ελευθερώνοντας τον παραμαγνητικό έλεγχο της ταινίας και το τράβηξε στο δωμάτιο. Μέχρι το σκοτάδι διάβασε το μέτρο, σημείωσε.
.......................................................
Αυτό που κάνανε οι άνθρωποι ετούτου του πλανήτη είναι κατά βάση απλό και ίσιο. Έπρεπε να ξέρουν αν η φυλή που έφτιαξε το σκάφος το κατάφερε επειδή ήταν εντάξει ψυχολογικά, και επομένως ικανή να σκεφτεί λογικά όλη τη διαδικασία της κατασκευής του (ανάμεσα σε πολλά άλλα πράγματα), ή αν είχε μονάχα μηχανικές ιδιότητες. Μας δοκιμάσανε λοιπόν για να το δούνε. Μας δοκίμασαν όπως δοκιμάζουμε το ατσάλι –για να βρούμε το σημείο θραύσης. Κι όσο αυτοί παίζανε το παιχνίδι τους για την ισορροπία μας, εγώ έπαιζα ένα παιχνίδι για τις ζωές μας. Δεν μπορούσα να το μοιραστώ με κανέναν από σας, γιατί ήταν ένα παιχνίδι που μόνο εγώ, απ’ όλους εμάς, ήξερα καλά. Ο Παρέζι είχε δίκιο ως ένα σημείο όταν έλεγε πως είχα κάνει τη φυγή μου μέσα στην αφαίρεση –την αφαίρεση του σκακιού. Το λάθος του ήταν πως είχα σπρωχτεί να το κάνω. Μπορείτε να είσαστε απόλυτα βέβαιοι πως το έκανα επειδή το διάλεξα. Το ζήτημα ήταν να μεταφράσω τις ενδείξεις σ’ ένα αντίστοιχο σύστημα ιδεών.
.......................................................
Με δυο λόγια: τους νίκησα στο σκάκι, όπου ήξερα τους κανόνες και κείνοι τους σέβονταν, κι έτσι κατάφερα να κρατήσω αυτό που λέγεται ισοροπία. Όταν εσείς αναστατωθήκατε επειδή εξαφανίστηκε η θυρίδα, εγώ δεν αισθάνθηκα τίποτα γιατί η εξαφάνιση δεν ήταν σκάκι.
........................................................
Όταν τέλειωσαν ολόκληρο το οπλοστάσιο των ψευδαισθήσεων, δε μ’ είχαν σπάσει ακόμα.

(Απόσπασμα από το διήγημα του James Gunn, Σημείο θραύσης, μετ. Τζένη Μαστοράκη. Από την περίφημη "Ανθολογία Επιστημονικής Φαντασίας" των εκδόσεων Εξάντας, τόμος 3, 1976. Τίτλος πρωτοτύπου: Breaking point)