Ο ζωγράφος Παναγιώτης Δοξαράς και το θεωρητικό του έργο (α' μέρος)

Ο Παναγιώτης Δοξαράς (1662-1729) γεννήθηκε στο Κουτήφαρι της Μεσσηνίας και ήταν από γνωστή και παλιά οικογένεια της περιοχής. Ο πατέρας του Νικόλαος Δοξαράς για τη συμβολή του στον αγώνα των Βενετών εναντίον των Τούρκων τιμήθηκε με την παραχώρηση κτημάτων στη Λευκάδα.

Ο Παναγιώτης έζησε τα παιδικά και νεανικά του χρόνια στη Ζάκυνθο, όπου είχε φύγει η οικογένεια, και το 1685 κατετάγη στο στρατό του Φραγκίσκου Μοροζίνι στον ενετοτουρκικό πόλεμο. Το 1694 συγκρότησε ο ίδιος ένα πολεμικό σώμα Μανιατών και πήρε μέρος με δικά του έξοδα στην εκστρατεία για την κατάληψη της Χίου. Το 1696 κατάφερε να προσεταιριστεί τον ηγεμόνα των Μανιατών Λιμπέριο Γερακάρη, προσελκύοντάς τον στην υπηρεσία των Βενετών. Μετά από τις στρατιωτικές του αυτές επιτυχίες επέστρεψε στη Ζάκυνθο, όπου νυμφεύθηκε, και κατόπιν εγκαταστάθηκε στην Καλαμάτα, όπου απέκτησε οκτώ παιδιά. Ένα από αυτά ήταν ο Νικόλαος, γνωστός ζωγράφος κι αυτός. Κατά τη διάρκεια του έγγαμου βίου του πραγματοποίησε πολλά ταξίδια στη Βενετία. Μετά από την οριστική κατάληψη της Πελοποννήσου από τους Τούρκους το 1715 εγκατέλειψε οριστικά την Καλαμάτα, έζησε για ένα διάστημα στη Λευκάδα και κατέληξε στην Κέρκυρα, όπου και πέθανε το 1729, τιμημένος με τον τίτλο του ιππότη από την Γαληνοτάτη.

Ο Δοξαράς αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής του στην άλλη του μεγάλη αγάπη, τη ζωγραφική, όπου άφησε τη σφραγίδα του πρωτίστως με την τεχνοτροπία του και με την ενασχόληση με τη μετάφραση και τη δημιουργία θεωρητικών έργων, παρά με την καλλιτεχνική αξία του προσωπικού του έργου, το οποίο θεωρείται μάλλον άνισο. Κατά το διάστημα 1685-1689, κι ενώ βρισκόταν στη Ζάκυνθο, μαθήτευσε κοντά στον αγιογράφο Λέοντα Μόσχο, καταγόμενο από γνωστή Κρητική οικογένεια που είχε μεταναστεύσει στη Ζάκυνθο. Αυτός ήταν που ουσιαστικά εισήγαγε τον Δοξαρά στον βενετοκρητικό εκφραστικό κόσμο. Από δε το 1690 περίπου ως το 1715 ταξίδεψε, όπως είπαμε παραπάνω, πολλές φορές στη Βενετία, όπου μελέτησε τα επιτεύγματα των δασκάλων της βενετσιάνικης σχολής.

Με την επιστροφή του Παναγιώτη Δοξαρά στα Επτάνησα και την οριστική του εγκατάσταση εκεί, η ζωγραφική έγινε η κύρια απασχόλησή του. Ανάμεσα στα έργα του συγκαταλέγονται η ουρανία του ναού του Αγίου Σπυρίδωνα στην Κέρκυρα, της οποίας σήμερα σώζονται μόνο τα αντίγραφα, τέσσερις εικόνες στον Άγιο Δημήτριο της Λευκάδας, μία Γέννηση και μία Περιτομή, μία Αγία Οικογένεια και κάποιες προσωπογραφίες, ανάμεσα στις οποίες αυτές του Βενετού αρχιστράτηγου Φραντσέσκο Γκριμάνι και μια μινιατούρα του στρατάρχη Σούλεμπουργκ. Υπάρχει, ίσως, και μια σειρά από σχέδια με μελάνι στα χειρόγραφά του, για τα οποία έχει δημιουργηθεί τελευταία κάποια αμφισβήτηση. Μπορεί να είναι του γιου του Νικόλαου.

Στις συνθέσεις του της τελευταίας δεκαετίας της ζωής του ο Δοξαράς ξεκόβει τελείως από το ύφος της Κρητικής σχολής και προσπαθεί στα θρησκευτικά του έργα να μιμηθεί το ύφος των μεγάλων ζωγράφων της Ιταλίας. Γίνεται έτσι ο εισηγητής στο ελληνικό καλλιτεχνικό γίγνεσθαι –για την ακρίβεια στην επτανησιακή τέχνη– μιας τέχνης καθαρά δυτικότροπης. Όμως παρέμεινε, όπως και ο γιος του Νικόλαος, σε ένα επίπεδο περισσότερο διακοσμητικό, κυρίως όσον αφορά την αντιμετώπιση των ιερών προσώπων, μακριά από το ύφος της βυζαντινής τέχνης. Ήταν ακόμη ίσως πρώιμη η εποχή, πάντως ήταν αυτός που εγκαινίασε την Επτανησιακή σχολή, η οποία θα παράξει τα σημαντικότερα έργα της κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα.

Η Αγία Οικογένεια είναι χαρακτηριστικό έργο της τέχνης του:

Η τεχνοτροπία είναι καθαρά ιταλική. Ο χώρος είναι τρισδιάστατος και οι μορφές σχεδιασμένες με νατουραλιστική ακρίβεια. Υπάρχουν έντονες αντιθέσεις φωτός και σκιάς. Η Παναγία είναι σκυμμένη με τρυφερότητα πάνω από το βρέφος, που είναι ξαπλωμένο πάνω σε λευκό σεντόνι, ενώ αριστερά της ο Ιωσήφ κοιτάζει τη σκηνή ακουμπισμένος πάνω σε ένα ραβδί. Στον ουρανό υπάρχουν δύο φτερωτές κεφαλές αγγέλων με το βλέμμα προσηλωμένο στο βρέφος. Ένας μικρός ποιμένας αγγίζει το χέρι του βρέφους που κι αυτό με τη σειρά του έχει στραμμένη την προσοχή του σ’ αυτόν. Η όλη σύνθεση έχει κάποιες σχεδιαστικές ατέλειες, προδίδει όμως μια έντονη προσπάθεια μίμησης των δυτικών ζωγράφων.

Ανάμεσα στις καινοτομίες του Παναγιώτη Δοξαρά είναι η καθιέρωση της ελαιογραφίας και το γεγονός ότι πέρα από τη θρησκευτική θεματολογία ασχολείται επίσης με την προσωπογραφία, καθώς και με ιστορικομυθολογικά θέματα.

(συνεχίζεται)

           Ηλίας Οικονομόπουλος