Κάντε κλικ εδώ για να δείτε το α' μέρος
Κάντε κλικ εδώ για να δείτε το β' μέρος
Hans-Georg Gadamer (1900-2002)
Μαθητής του Heidegger, είναι κυρίως γνωστός για την ερμηνευτική του φιλοσοφία, την οποία ανέπτυξε στο βιβλίο Αλήθεια και Μέθοδος (1960). Κατ’ αυτόν, η ανθρώπινη ύπαρξη είναι ιστορικά καθορισμένη (σαφέστατη επιρροή από τον δάσκαλό του) και το γεγονός αυτό καθιστά αδύνατη την πλήρη αντικειμενικότητα και την εξάλειψη της προκατάληψης.
Στη θεωρία της λογοτεχνίας χρησιμοποίησε τη θεωρητική προσέγγιση του δασκάλου του. Για τον Gadamer, το νόημα δεν εξαντλείται ποτέ στις προθέσεις ενός συγγραφέα. Το έργο, καθώς κυλάει ο χρόνος και περνάει από το ένα πολιτισμικό πλαίσιο στο άλλο, παρουσιάζει καινούρια νοήματα για τους διαφορετικούς κάθε φορά αναγνώστες. Αυτά τα νοήματα μπορεί να μην τα είχε ποτέ σκεφτεί ο συγγραφέας του έργου. Αυτό μας οδηγεί στη σκέψη πως κάθε ερμηνεία που γίνεται σε ένα έργο έχει να κάνει με τα κριτήρια που έχει ο κάθε πολιτισμός στην εποχή του. Μιλάμε δηλαδή για μια ιστορική σχετικότητα των κριτηρίων. Έτσι για τον Gadamer το λογοτεχνικό έργο δεν μπορεί ποτέ να έχει ένα συγκεκριμένο και ολοκληρωμένο νόημα.
Κάθε ερμηνεία ενός έργου που γράφτηκε στο παρελθόν δεν είναι τίποτα άλλο από έναν διάλογο ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, ανάμεσα σε έναν συγγραφέα που μπορεί να έχει πάψει να υπάρχει από αιώνες και έναν σύγχρονο αναγνώστη. Το έργο θα προσπαθήσει να δώσει απάντηση στις ανησυχίες μας, αλλά κι εμείς με τη σειρά μας θα προσπαθήσουμε -κάτω από το πρίσμα της δικής μας εποχής και της δικής μας σκέψης- να ανασυνθέσουμε το ερώτημα στο οποίο το έργο αποτελεί «απάντηση». Κάθε κατανόηση είναι παραγωγική, με την έννοια ότι κατανοούμε κάτι διαφορετικό, αντιλαμβανόμαστε διαφορετικές -και πολλές φορές κρυφές- δυνατότητες του κειμένου, το υποβάλλουμε σε ένα είδος επεξεργασίας και, σε τελευταία ανάλυση, το αλλάζουμε.
Τα λογοτεχνικά έργα μας δίνουν την ευκαιρία να κατανοήσουμε το παρόν μέσω του παρελθόντος και αντιστρόφως. Τη στιγμή που γίνεται η ανάγνωση του έργου ο δικός μας ορίζοντας νοημάτων συγχωνεύεται με τον ορίζοντα των νοημάτων του έργου. Μπαίνουμε λίγο στον κόσμο του έργου και την ίδια στιγμή τραβάμε το έργο στον δικό μας. Με αυτόν τον τρόπο δεν κατανοούμε μόνο καλύτερα το ίδιο το έργο αλλά και τον ίδιο μας τον εαυτό.
Ο Gadamer είναι ο κυριότερος προπομπός της θεωρίας της πρόσληψης. Με αυτόν μπαίνουμε στη σύγχρονη εποχή των αναγνωστικών θεωριών.
Hans Robert Jauss (1921-1997)
Μέλος της Σχολής της Κωσταντίας, ο Jauss προσπάθησε να δώσει στην κριτική της πρόσληψης μια ιστορική διάσταση. Η προσπάθεια του επικεντρώθηκε στο να συνδυάσει τον ρωσικό φορμαλισμό (που δεν λάμβανε υπόψη του τις ιστορικές συνθήκες παραγωγής του έργου) με τις κοινωνικές θεωρίες.
Ο Jauss ακολούθησε τη μέθοδο του Gadamer και προσπάθησε να τοποθετήσει το λογοτεχνικό έργο στον ιστορικό του «ορίζοντα», δηλαδή μέσα στο πλαίσιο των πολιτιστικών νοημάτων στο οποίο δημιουργήθηκε. Αφού τοποθετήσει το έργο με αυτόν τον τρόπο, κατόπιν μελετάει τις ρευστές σχέσεις ανάμεσα σε αυτό το πλαίσιο και στους «ορίζοντες» των ιστορικών του αναγνωστών, οι οποίοι φυσικά είναι κάθε φορά διαφορετικοί.
Ο αρχικός ορίζοντας προσδοκιών το μόνο που μας λέει είναι πώς αξιολογήθηκε το έργο στην εποχή του, αλλά δεν μπορεί να καθιερώσει ένα απόλυτο νόημα για το έργο. Κατά τον Jauss, ένα έργο δεν μπορεί ούτε πανανθρώπινο να είναι, αλλά ούτε και το νόημά του μπορεί να είναι μοναδικό και αιώνιο. Τα κείμενα μεταβάλλονται ενεργά σε συνάρτηση με τους διάφορους ιστορικούς ορίζοντες μέσα στους οποίους γίνεται η πρόσληψη. Βέβαια δεν μπορούμε ακριβώς να ξέρουμε ποια γνώμη θα χρησιμοποιήσουμε. Οι πρώτοι αναγνώστες μπορεί να μην είχαν καταλάβει το έργο και το ίδιο ασφαλώς μπορεί να συμβαίνει και με τους μετέπειτα, ακόμα και με τους τωρινούς. Η σημασία του έργου προκύπτει από την σύντηξη των οριζόντων, χωρίς όμως να είμαστε σε θέση να εξετάσουμε όλους τους ενδιάμεσους ορίζοντες από τότε που παρουσιάστηκε το έργο μέχρι σήμερα. Μόνο εκείνους που κατά τη γνώμη των κριτικών αξίζει να μελετηθούν.
Wolfang Iser (1926-2007)
Η επιρροή του Iser είναι πολύ μεγάλη στη θεωρία της λογοτεχνίας, τόσο μεγάλη που πολλοί δεν γνωρίζουν καν την προέλευση των ιδεών τις οποίες ανέπτυξε. Με τη θεωρία της πρόσληψης ο Iser άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε σήμερα την λογοτεχνία.
Ο Iser εξέτασε με ενδελέχεια τον ρόλο του αναγνώστη στη λογοτεχνία. Υποστήριξε ότι για τον αναγνώστη το κείμενο είναι μια σειρά νύξεων που τον καλούν να δώσει νόημα σε ένα γλωσσικό απόσπασμα. Ουσιαστικά ο αναγνώστης είναι εκείνος που πραγματώνει το έργο. Το έργο δεν θα υπήρχε χωρίς τη συμμετοχή του. Παρουσιάζει το έργο ως μια σειρά από κενά, τα οποία αυτός που το διαβάζει καλείται να συμπληρώσει. Το μόνο που κάνει ο συγγραφέας είναι να προσφέρει μια σειρά γενικών νοημάτων.
Ο αναγνώστης θα δημιουργήσει μια πρώτη προοπτική, καθώς και ένα ασαφές πλαίσιο προσδοκιών, και θα προσπαθήσει να ερμηνεύσει το έργο σύμφωνα με αυτά. Καθώς όμως η ανάγνωση θα προχωράει, το πλαίσιο αυτό θα μεταβάλλεται από τα καινούρια στοιχεία που θα συναντά. Αυτά που θα έχει μάθει στην αρχή θα σβήσουν και θα περάσουν σε δεύτερο πλάνο στη μνήμη του. Με αυτόν τον τρόπο η προοπτική του αναγνώστη θα αλλάζει κάθε φορά. Η ανάγνωση, λοιπόν, δεν είναι μια ευθύγραμμη κίνηση. Οι αρχικές μας αντιλήψεις είναι πιθανόν να μετασχηματιστούν αναδρομικά.
Όλη αυτή η περίπλοκη διαδικασία είναι πολυεπίπεδη, διότι το κείμενο δεν είναι μονοδιάστατο. Έχει «φόντο» και «προσκήνιο», διαφορετικές αφηγηματικές οπτικές γωνίες, διαδρόμους δαιδαλώδεις μέσα στους οποίους κινούμαστε αδιάκοπα.
Για τον Iser το πιο αποτελεσματικό κείμενο είναι αυτό που εξαναγκάζει τον αναγνώστη να συνειδητοποιήσει από την αρχή τους συνηθισμένους κώδικες και τις προσδοκίες του. Δεν ενισχύει τις δεδομένες αντιλήψεις μας ένα έργο, αντίθετα τις παραβιάζει και μας δείχνει νέους δρόμους κατανόησης. Αυτό που διδάσκει είναι ιδιαίτερα σημαντικό: πως θα πρέπει να είμαστε διαλλακτικοί και ανοιχτοί σε νέες ιδέες.
Stanley Fish (1938- )
Αμερικανός κριτικός, ο τελευταίος σε μια σειρά κριτικών της λογοτεχνίας που άλλαξαν τις αντιλήψεις μας για το ρόλο του αναγνώστη.
Για τον Fish δεν υπάρχει αντικειμενικό λογοτεχνικό έργο. Δεν υπάρχει τίποτα σε ένα λογοτεχνικό έργο που να είναι δοσμένο αντικειμενικά: ούτε η γραμματική του, ούτε τα νοήματά του, ούτε η μορφή του. Ο πραγματικός συγγραφέας του έργου είναι ο ίδιος ο αναγνώστης. Με την ανάγνωση δεν ανακαλύπτουμε το νόημα του κειμένου, αλλά βιώνουμε μια διαδικασία επίδρασης του κειμένου επάνω μας. Στο ερώτημα του τι είναι τελικά αυτό που πιστεύει ότι ερμηνεύει όταν διαβάζει, ο ίδιος ο Fish απαντάει ότι δεν γνωρίζει, όπως δεν γνωρίζει και κανένας άλλος.
Ο Fish ενδιαφέρεται για έναν τύπο αναγνώστη, τον οποίο ονομάζει «επαρκή», δηλαδή έναν αναγνώστη με γνώσεις πανεπιστημιακές. Τέτοιοι αναγνώστες είναι λιγότερο πιθανό να δίνουν πολύ αποκλίνουσες απαντήσεις. Παρ’ όλα αυτά, ο Fish επιμένει πως η ιδέα ότι το νόημα ενυπάρχει μέσα στο κείμενο είναι μια πλάνη.
Επιλεγμένη βιβλιογραφία
- Ήγκλετον, Τέρι. Εισαγωγή στη θεωρία της λογοτεχνίας. 4η έκδ. Μετ. Μιχάλης Μαυρωνάς. Αθήνα: Οδυσσέας, 1996.
- Martinet, André. Στοιχεία γενικής γλωσσολογίας. Mετ. Αγαθοκλής Χαραλαμπόπουλος. Θεσσαλονίκη, 1987.
- Selden, Raman, Peter Widdowson y Peter Brooker. La teoría literaria contemporánea. Trad. Juan Gabriel López Guix y Blanca Ribera de Madariaga. Trad. de "A Reader’s Guide to Contemporary Literary Theory". Barcelona: Editorial Ariel S.A., 2001.
- Τοντόροβ, Τσβετάν. Θεωρία λογοτεχνίας - Κείμενα των ρώσων φορμαλιστών. Μετ. Η. Π. Νικολούδης. Αθήνα: Οδυσσέας, 1995.
Η. Ο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου